Türkiye, jeolojik ve kültürel geçmişi sayesinde oldukça zengin bir mağara potansiyeline sahiptir. Kaynaklara göre yaklaşık 1500 kadar mağaranın farklı kurum ve kuruluşlar tarafından incelenmiş olduğu belirtilmektedir. Mağaralar, tarih öncesi dönemlerde önemli barınaklar olmuş, günümüzde ise doğa turizmi, sağlık turizmi ve kültür/inanç turizmi gibi çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır.
Aşağıda, kaynaklarda adı geçen ve özellikleri belirtilen önemli mağaralar ve yer altı yerleşimleri tablo halinde sunulmuştur:
| Mağara Adı | Bulunduğu İl/Konum | Temel Özellikleri ve Dönemi |
|---|---|---|
| Karain Mağarası | Antalya | Orta Paleolitik dönemi en iyi temsil eden merkezdir. Aynı zamanda Üst Paleolitik Dönem’in en önemli merkezlerindendir ve Epi-Paleolitik yerleşmesi olarak da bilinir. Neanderthal insanına ait kalıntılar ele geçirilmiştir. Mağara çevresinde fil, suaygırı, gergedan gibi kalın derili hayvanların yaşadığı belirlenmiştir. Kültür turizmi açısından önemli bir çekiciliktir. Turizme açıktır. |
| Öküzini Mağarası | Antalya | Epi-Paleolitik dönem kronolojisinin belirlendiği yerleşmelerin başında gelir. 3,5 metrelik dolgu içinde dört ayrı arkeolojik evreyi barındırır. Epi-Paleolitik döneme ait mikrolit aletler (sırtlı dilgicikler, trapezler, ikizkenar üçgenler ve yarımay mikrolit aletler) elde edilmiştir. Mezolitik kültür olarak tanımlanan, sistemli kazıların yapıldığı en önemli yerleşim yeridir. Duvar resimleri bulunmaktadır. |
| Yarımburgaz Mağarası | İstanbul (Küçük Çekmece) | Anadolu’da Alt Paleolitik Dönemi yansıtan en önemli merkezlerden biridir. Jeolojik ve arkeolojik dolguları açısından dünyadaki önemli mağaralardan biridir. Marmara Bölgesi’ndeki önemli bir süreç merkezidir. Alt Paleolitik Dönem insanlarının yaptığı 300.000 yıl öncesine ait taş aletler bulunmuştur. Orta Kalkolitik Dönem merkezlerinden biri olarak da anılır. Turizme hizmet veren mağaralar arasındadır. |
| Pınargözü Mağarası | (Isparta civarı olduğu varsayılır) | Türkiye’nin en uzun mağarasıdır. |
| Peynirlikönü Mağarası | Mersin (Anamur) | Türkiye’nin en derin mağarasıdır. |
| Damlataş Mağarası | Antalya | Turizme hizmet veren mağara; Akdeniz Bölgesi’nde doğal oluşumdur. Turizme açıktır. |
| Ballıca Mağarası | Tokat | Turizme hizmet veren mağara; Karadeniz Bölgesi’nde doğal oluşumdur. Tabiat Parkı olarak listelenmiştir. |
| İnsuyu Mağarası | Burdur | Turizme hizmet veren mağara. Turizme açıktır. |
| Cennet ve Cehennem Obruğu | İçel (Mersin) | Turizme hizmet veren yerdir; Akdeniz Bölgesi’nde doğal oluşumdur. Cennet Obruğu turizme açıktır. |
| Eshab-ı Kehf Mağarası | Tarsus (İçel/Mersin), Efes, Afşin | Mağara arkadaşları (Yedi Uyurlar) kıssası ile ilişkilidir. Müslüman ve Hıristiyanlarca kutsal sayılmaktadır. İnanç turizminde büyük ilgi görmektedir. Tarsus’taki mağaranın yanına 1873’te cami yapılmıştır. Turizme açıktır. |
| St. Pierre Mağara Kilisesi | Antakya (Hatay) | Hristiyanlarca kutsal sayılır ve hac yeri olarak ziyaret edilir. Hz. İsa’nın 12 havarisinden Pierre’in Hristiyanlığı yaymaya çalıştığı yerdir. 13. yüzyılda haçlılar tarafından gotik özellikte bir duvar örülerek kilise haline getirilmiştir. |
| Üçağızlı Mağara | Hatay | Paleolitik Sanat örnekleri (takı ve süs eşyaları) bulunmuştur. Döneme tarihlenen insan buluntularına rastlanmıştır. |
| Beldibi Mağarası | Antalya | Epi-Paleolitik dönem yerleşimi. Kaya resimleri ve duvar resimleri bulunmuştur. |
| Altınbeşik Mağarası | Antalya | Turizme hizmet veren mağara; Güllük Dağı Termessos Milli Parkı içerisinde yer alır. |
| Oylat Mağarası | Bursa | Turizme hizmet veren mağara. Turizme açıktır. |
| Dupnisa Mağarası | Kırklareli | Turizme hizmet veren mağara. Turizme açıktır. |
| Tınaztepe Mağarası | Konya | Turizme hizmet veren mağara. Turizme açıktır. |
| Kaklık Mağarası | Denizli | Turizme hizmet veren mağara. Turizme açıktır. |
| Keloğlan (Dodurgalar) Mağarası | Denizli | Turizme hizmet veren mağara. Turizme açıktır. |
| Fosforlu Mağara | (Deniz Kıyısı) | Turizme hizmet veren mağara; Deniz altından yansıyan güneş ışınlarının mağara içinde oluşturduğu fosforlu renkler ilgi çekmektedir. Günlük turlarla ziyaret edilir. |
Turizme Açık Olan Diğer Mağaralar (Kaynaklarda listelenen):
| Mağara Adı | Bulunduğu İl |
|---|---|
| Buzluk Mağarası | Ağrı |
| Dim Mağarası | Antalya |
| Yalandünya Mağarası | Antalya |
| Zeytintaşı Mağarası | Antalya |
| Gürcüoluk Mağarası | Bartın |
| Tuz Mağarası | Çankırı |
| Karaca Mağarası | Gümüşhane |
| Zindan Mağarası | Isparta |
| Köşekbükü Mağarası | İçel (Mersin) |
| Yediuyurlar Mağarası | İzmir |
| Mencilis Mağarası | Karabük |
| Yerküpe Mağarası | Muğla |
| İnatlı Mağarası | Sinop |
| Çalköy Mağarası | Trabzon |
| Gökgöl Mağarası | Zonguldak |
Kapadokya Kaya Yerleşimleri ve Yeraltı Şehirleri
Kapadokya Bölgesi, kolay oyulabilen volkanik kayaları nedeniyle Bizans döneminde önemli bir manastır merkezi olmuştur. Bölgedeki yerleşimler, coğrafi ve fiziki yapıdan yararlanılarak oluşturulmuş kaya yerleşimleridir.
| Yerleşim Türü/Adı | Bulunduğu İl/Konum | Temel Özellikleri |
|---|---|---|
| Yeraltı Şehirleri(Genel) | Nevşehir, Kırşehir, Yozgat, Niğde, Kayseri | Kapadokya’da 155 adet yeraltı şehri bulunmaktadır. Bizanslılar tarafından sığınma amacıyla kullanılmış ve geliştirilmiştir (5. ve 10. yüzyıllar arası). Barınma, mutfak, erzak depoları, şarap işlikleri, ahırlar, kilise ve mezar odaları bulunur. Havalandırma sistemi derin bacalarla sağlanır. |
| Derinkuyu Yeraltı Şehri | Nevşehir | Turizme açılmış yeraltı şehirlerindendir. Birinci katı MÖ 200 – 1750 yıllarına tarihlendirilebilir. Havalandırma sistemi sekizinci kata kadar ulaşır. |
| Kaymaklı Yeraltı Şehri | Nevşehir | Turizme açılmış yeraltı şehirlerindendir. |
| Mucur Yeraltı Şehri | Nevşehir (Kırşehir civarı) | Turizme açılmış yeraltı şehirlerindendir. |
| Özkonak Yeraltı Şehri | Nevşehir | Turizme açılmış yeraltı şehirlerindendir. |
| Göreme Milli Parkı | Nevşehir | Kaya yerleşimlerinde dini yapıların (manastır ve kiliselerin) yoğunlaştığı merkezdir. 1986’da UNESCO Dünya Doğal ve Kültürel Mirası listesine alınmıştır. Kiliselerin çoğu duvar resimleri ile süslüdür (9.-13. yüzyıllara ait). |
Türkiye’deki mağaraların ve yeraltı yerleşimlerinin çekiciliği, tıpkı bir ansiklopedi gibi, ülkenin jeolojik geçmişinin ve binlerce yıllık insanlık tarihinin somut katmanlarını içermesinden kaynaklanmaktadır. Bu durum, jeolojik oluşumların (sarkıt, dikit, traverten vb.) hem doğal güzellik hem de Paleolitik dönemden Bizans dönemine uzanan kültürel miras açısından önem taşıdığı eşsiz bir bileşim sunar.
