1. İslam Öncesi Büyük Türk Devletleri 🏹🐺
Türk tarihinin İslamiyet’ten önceki dönemi, genellikle bozkır imparatorlukları ve göçebe-savaşçı siyasi teşekküller üzerinden okunur.
Asya Hun Devleti (Büyük Hun İmparatorluğu)
Türk siyasi tarihinin başlangıç noktalarından biri kabul edilen Asya Hun Devleti, MÖ 3. yüzyılda ortaya çıkmış; özellikle Mete (Mo-tun) döneminde (MÖ 209 civarı) dünya tarih sahnesinde belirginleşmiştir.
- Kuruluş süreci: MÖ 221 civarı bir siyasi teşekkül olarak şekillenir, Mete ile birlikte merkezî imparatorluk niteliği kazanır.
- Kutsal merkez: Ötüken bölgesi, bu devlet için yalnızca siyasi değil, aynı zamanda kozmik ve kutsal bir merkez olarak kabul edilir.
Göktürkler: Türk Adını Devlet Adı Yapan İlk Hanedan 🐺
I. Göktürk Devleti 552 yılında Bumin Kağan tarafından kurulur. Bumin Kağan, “İl Kağan” unvanıyla siyasi birliği sağlarken, başkent yine Ötüken bölgesidir. Göktürkler, tarihte ilk defa “Türk” adını resmî devlet adı olarak kullanan siyasi teşekküldür.
Göktürklerin yıkılışından sonra, 682’de Kutlug (İlteriş) Kağan önderliğinde II. Göktürk Devleti kurulur. Bu ikinci dönem, özellikle Orhun Yazıtları ile Türk dili ve siyaset felsefesinin en önemli yazılı tanıklıklarını bırakmıştır.
Uygur Kağanlığı: Bozkırdan Yerleşik Kültüre Geçiş 📜
745 yılında kurulan Uygur Kağanlığı, Orhun bölgesinde yükselmiş ve başkent olarak Ordu-Balık’ı kullanmıştır. Kurucusu Kutlug Bilge Köl olan bu devlet,
- Maniheizm gibi farklı dinleri benimsemesi,
- Ticaret yollarını kontrol eden yerleşik–yarı yerleşik yaşam tarzı,
- Gelişmiş yazı kültürüyle,
Türk tarihinde kültürel dönüşümün simgesi hâline gelmiştir.
Diğer Önemli Bozkır Devletleri
Bu dönemde ayrıca:
- Ak Hunlar (Eftalitler)
- Avarlar
- Hazarlar (başkent: İtil)
- Avrupa Hun Devleti
- Büyük Bulgar Devleti (Magna Bulgaria) – kurucusu Kubrat,
- Tuna Bulgar Devleti (başkent: Pliska, kurucu: Asparuh / İsperih),
- İtil Bulgar Devleti,
gibi birçok Türk veya Türk kökenli devlet, hem Asya’da hem Avrupa’da Roma, Bizans ve Sasani gibi büyük güçlerle rekabet eden siyasi aktörler olmuştur.
2. Erken Türk-İslam Devletleri 🌙
Türklerin İslamiyet’i kabulüyle birlikte, siyasi örgütlenmeleri de Türk–İslam devleti formuna bürünür.
Karahanlılar: İlk Büyük Türk-İslam Hanedanı
840 yılında kurulan Karahanlı Devleti, Türklerin daha geniş kitleler hâlinde İslamiyet’i benimsediği ilk büyük hanedanlardan biridir.
- Başkent: Balasagun
- Kurucu: Bilge Kül Kadır Kağan (Kara Han unvanıyla)
Karahanlılar, hem Türkçenin edebî dil olarak kullanılması hem de İslam kültürü ile Türk geleneklerinin harmanlanması bakımından anahtar bir role sahiptir.
Mısır’da Kurulan İlk Türk-İslam Devletleri: Tolunoğulları ve İhşidiler 🏛️
- Tolunoğulları (868): Kurucusu Tolunoğlu Ahmed olan bu devlet, Mısır’da kurulan ilk Türk–İslam devletidir. Başkent Fustat’tır.
- İhşidiler (935): Kurucusu Ebubekir Muhammed (Muhammed b. Tuğç el-İhşid) olup, Mısır merkezli bir diğer Türk hanedanını temsil eder.
Gazneliler ve Büyük Selçuklu’nun Yükselişi
- Gazneli Devleti (963): Horasan ve Hindistan bölgesinde etkili olan, İslam dünyasında önemli askerî seferler düzenleyen bir Türk devletidir.
- Büyük Selçuklu Devleti (1040):
- Kuruluşu, 1040 Dandanakan Savaşı ile sembolleşir.
- Kurucuları: Tuğrul Bey ve Çağrı Bey (Tuğrul Bey sultan ilan edilir).
- Başkent önce Nişabur, daha sonra Rey’e taşınır.
Büyük Selçuklular, Abbasi halifesini Şii Büveyhî baskısından kurtararak, hem İran hem de Anadolu coğrafyasında Sünnî İslam’ın siyasi hamisi konumuna gelmişlerdir.
3. Malazgirt Sonrası Anadolu Beylikleri 🏰
1071 Malazgirt Zaferi sonrasında Anadolu, hızla Türk yerleşimi ve siyasi teşekkülleriyle dolmaya başlar. Büyük Selçuklu komutanları ve ileri gelen emirler, fethettikleri bölgelerde yarı bağımsız beylikler kurarlar.
Bu ilk dönem Anadolu beyliklerinden bazıları:
- Saltuklular (1071):
- Merkez: Erzurum
- Kurucu: Ebu’l Kasım Saltuk
- Dilmaçoğulları (1071/1079):
- Coğrafya: Erzen ve Bitlis çevresi
- Kurucu: Dilmaçoğlu Alp Tekin Muhammed
- Mengücekliler:
- Kurucu: Emir Mengücek Gazi
- Coğrafya: Erzincan, Kemah, Şebinkarahisar yöresi
- Danişmendliler (1080):
- Başkent: Sivas
- Kurucu: Danişmend Gazi (Gümüştekin Ahmed Gazi)
- Çaka Beyliği (Çakalılar) (1081):
- Merkez: İzmir
- Kurucu: Çaka Bey – özellikle ilk Türk deniz gücü teşebbüslerinden biri olmasıyla önemlidir.
Bu beylikler, hem Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması sürecini hızlandırmış, hem de daha sonra yükselecek olan Türkiye Selçuklu Devleti ve Osmanlı Beyliği için askerî, sosyal ve demografik altyapıyı hazırlamıştır.
4. Selçuklu Mirası, Moğol İstilası ve Yeni Türk Güçleri ⚔️
- yüzyılda Moğol istilaları, hem Orta Asya’yı hem de Anadolu’yu derinden etkiler. Bu süreçte bazı yeni Türk–Moğol veya Türk hanedanları ortaya çıkar:
- Musul Atabeyliği (Zengiler) (1127) – Kurucusu İmadeddin Zengi, merkezi Musul ve Halep’tir.
- Altın Orda Hanlığı (1242) – Kurucuları Batu Han ve Orda Han; Saray bölgesinde hüküm sürerek, Doğu Avrupa ve Rusya tarihinde büyük etki yaratır.
- İlhanlılar (1256/1258) – Kurucusu Hülagû, başkent olarak Sultaniye’yi seçen Moğol hanedanıdır; İran ve çevresinde hâkimiyet kurar.
- Türk Memlükleri (1250) – Mısır’da Türk kökenli askerlerin kurduğu güçlü bir devlettir.
Anadolu’da ise bu dönemde:
- Çobanoğulları (Kastamonu)
- Karamanoğulları (Ermenek–Mut çevresi, kurucu: Kerimeddin Karaman)
gibi beylikler, hem Moğol baskısına karşı yerel direniş odakları, hem de gelecekte Osmanlı ile rekabet edecek bölgesel güçler hâline gelir.
5. İkinci Dönem Anadolu Beylikleri ve Osmanlı’nın Yükselişi 🌿🕊️
Moğol baskısı ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin zayıflamasıyla birlikte, 13. yüzyılın sonlarından itibaren İkinci Dönem Anadolu Beylikleri ortaya çıkar. Bunlardan bir kısmı:
- Pervaneoğulları (Sinop) – 1277
- Eşrefoğulları (Beyşehir) – 1288
- Karesioğulları (Balıkesir) – 1296 civarı
- Aydınoğulları (Tire, Efes, Selçuk) – 1308
- Candaroğulları (Kastamonu) – 1309
- Saruhanoğulları (Manisa) – 1313
- Eretnaoğulları (Kayseri–Sivas) – 1335
- Dulkadiroğulları (Elbistan) – 1339
- Ramazanoğulları (Adana çevresi) – 1378
- Akkoyunlular (Diyarbakır, kurucu: Kara Yülük Osman)
- Karakoyunlular (Erciş–Van Gölü çevresi, kurucu: Bayram Hoca)
Bu beyliklerin her biri, Anadolu’nun farklı köşelerinde siyasi, kültürel ve mimari izler bırakmış; çok sayıda medrese, cami, han ve kervansaray inşa ettirmiştir.
Osmanlı Beyliği’nden İmparatorluğa 🌙🦅
1299’da Osman Bey tarafından kurulan Osmanlı Beyliği, başlangıçta küçük bir uç beyliğiyken zamanla Anadolu ve Balkanlar’ın hâkimi hâline gelir.
- İlk merkez: Söğüt
- Sonraki başkentler: Bursa → Edirne → İstanbul
Bu süreç, hem Anadolu beyliklerinin birer birer Osmanlı’ya katılması hem de Karakoyunlu, Akkoyunlu gibi rakip Türk hanedanlarıyla rekabet ile şekillenmiştir.
6. Altın Orda Varisleri ve Yeni Türk Hanlıkları 🐎
Altın Orda Hanlığı’nın zayıflamasıyla birlikte, onun mirası üzerinde çeşitli hanlıklar ortaya çıkar:
- Kazan Hanlığı (1437):
- Kurucu: Uluğ Muhammed
- Başkent: Kazan
- Kırım Hanlığı (1441):
- Kurucu: Gıyaseddin
- Başkent: önde Kırım, sonra Bahçesaray
- Astrahan Hanlığı (1466):
- Kurucu: Kasım
- Başkent: Astrahan (Hacı Tarhan)
- Sibir (Tümen) Hanlığı (15. yy):
- Kurucular: Şeybanî Hacı Muhammed ve oğlu Mahmutek
- Merkez: Tura / Sığınak çevresi
Orta Asya’da ise:
- Kazak Hanlığı (1465) – kurucular Canıbek ve Giray, başkent zamanla Türkistan (Yesi) olur.
- Buhara, Hive, Yarkend, Hokand gibi hanlıklar, Özbek–Çağatay coğrafyasında Türk devlet geleneğini sürdürür.
7. Modern Döneme Geçiş: Cumhuriyetler Çağı 🇦🇿🇹🇷
- ve 20. yüzyıla gelindiğinde Türk dünyasında artık millî devletler ve cumhuriyetler dönemi başlar.
- Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (28 Mayıs 1918):
- İlk başkent: Gence
- Önde gelen isim: Mehmet Emin Resulzade
- Türkiye Cumhuriyeti (29 Ekim 1923):
- Başkent: Ankara
- Kurucu lider: Mustafa Kemal Atatürk
Bu iki cumhuriyet, modern Türk devlet düşüncesinin hem siyasi hem de hukuki temelini oluşturmuş; eski hanedan ve imparatorluk geleneğinden ulus-devlet modeline geçişi simgelemiştir.
8. Anadolu’da Türk Olmayan Ama Önemli Bir Komşu: Urartu Krallığı 🏔️
Kaynaklarında yer verdiğin gibi, Anadolu coğrafyasında sadece Türk devletleri değil, Urartu Krallığı gibi farklı etnik kökenli devletler de büyük rol oynamıştır.
- Kuruluş: MÖ 9. yüzyıl ortaları
- İlk önemli kral: Aramu – çeşitli Hurri kökenli beylikleri birleştirir, Arzaşkun adlı başkenti kurar.
- Daha sonra I. Sarduri, krallığı güçlendirir ve Tuşpa’yı (Van Kalesi) merkez hâline getirir.
- Tuşpa, bugün Van il sınırları içerisinde yer alır ve bölgenin en önemli arkeolojik–tarihi merkezlerindendir.
Bu örnek, Anadolu’nun yalnızca Türk tarihi açısından değil, çok katmanlı bir medeniyetler sahnesi olarak da ele alınması gerektiğini gösterir.
9. Bütün Bu Devletleri Birbirine Bağlayan İki Ana Kavram 🧭
Senin de vurguladığın gibi, Türk tarihindeki bu kadar çok devlet, beylik ve hanlığı anlamak için iki temel kavrama dikkat etmek gerekir: Kut Anlayışı ve Boy Sistemi.
9.1. Kut Anlayışı ✨
Türk geleneğinde “kut”, yönetme hakkının Tanrı tarafından belirli bir hanedana verilmesi olarak yorumlanır. Bu anlayış:
- Hükümdarın meşruiyetinin ilahi kaynaklı görülmesine,
- Aynı hanedanın farklı üyeleri arasında saltanat mücadeleleri çıkmasına,
- Toprakların hanedan mensupları arasında paylaştırılmasına
yol açmıştır.
Bu nedenle, örneğin Büyük Selçuklu Devleti, kısa sürede Kirman, Türkiye, Suriye ve Irak Selçukluları gibi bölgesel hanedanlara ayrılmış; benzer şekilde diğer hanedanlar da sık sık merkezî otorite ile uç beyleri arasında çatışmalar yaşamıştır.
9.2. Boy Sistemi ve Göçebe Hayat 🐎🏕️
Türkler tarih boyunca boylar (kabileler) hâlinde örgütlenmiş, göçebe veya yarı göçebe yaşam tarzı sürdürmüştür. Bu yapı:
- Farklı coğrafyalara hızla uyum sağlayabilme,
- Geniş alanlara yayılma (Mançurya’dan Macaristan’a kadar),
- Çok sayıda beylik, hanlık ve devletin kısa sürede ortaya çıkabilmesi
sonucunu doğurmuştur.
