Osmanlı – Geç Dönem

---

🌟 Geç Osmanlı Dönemi: Barok Etkiler, Yeni Kentler, Yeni Saraylar

19. yüzyıla yaklaşırken Osmanlı Devleti, hem siyasette hem de kültürde büyük bir dönüşüm sürecine girer. Bu dönüşüm en belirgin biçimde mimari ve görsel sanatlar üzerinden okunabilir. Barok ve rokoko etkiler, yeni kentsel düzenlemeler, yabancı mimarların İstanbul’a gelişi ve saray hayatındaki değişiklikler, dönemin yapılarına açıkça yansır.

---

🕌 Barok’un Simgesi: Nuruosmaniye Camii

Sultan I. Mahmud’un başlatıp 1755’te tamamlanan Nuruosmaniye Camii, “en güçlü Barok etkisi taşıyan cami” olarak kabul edilir.

• Cephelerde kavisli duvarlar, geniş kemerler ve dalgalı saçaklar vardır.
• İç mekânda yoğun süsleme, iri pencereler ve ışığı öne çıkaran bir tasarım kullanılmıştır.
• Cami, çevresindeki medrese, kütüphane ve dükkânlarla birlikte klasik külliye anlayışını sürdürür; ancak üslup bakımından İstanbul’da Yeni bir mimari dilin başlangıcıdır.

---

🏺 Çini ve Seramikte Yeni Merkezler: Kütahya – Tekfur Sarayı – Çanakkale

Klasik dönemde İznik başroldeyken, geç dönemde çini ve seramik üretiminde yeni odaklar ortaya çıkar:

• Kütahya: Cami çinileri, tabaklar, kahve fincanları ve süs eşyalarıyla ünlüdür. Renkli sır tekniği ve bazen Avrupa’dan gelen çiçekli kompozisyonlar görülür.
• Tekfur Sarayı (İstanbul): Saray içinde kurulan atölyede, özellikle cephe kaplama karoları üretilir; bunlar İstanbul’daki konut ve kamu binalarında kullanılır.
• Çanakkale: Halk tipi, kalın cidarlı, bazen hayvan biçimli kaplar ve süs eşyalarıyla tanınır; “Çanakkale seramikleri” adıyla koleksiyon değeri taşır.

Bu üç merkez, Osmanlı çini ve seramiğinin coğrafi ve üslupsal olarak çeşitlendiğini gösterir.

---

🎨 18. Yüzyılda Resim: Levnî’nin Renkli Dünyası

18. yüzyıl Osmanlı resim sanatının en önemli nakkaşlarından biri Levnî’dir.

• Şenlikleri, törenleri ve saray hayatını anlattığı minyatürlerinde hareketli sahneler, canlı renkler ve güçlü figür düzeni dikkat çeker.
• Perspektif ve hacim denemeleriyle geleneksel minyatürü, Batı resmi etkileriyle yumuşak bir geçiş noktasınataşır.
• Levnî, bu özellikleriyle geç dönemde resmin sadece kitap süslemesi olmaktan çıkıp, bağımsız bir ifade alanıhâline gelmesinin öncülerindendir.

---

💧 Kentin Yüzünü Değiştiren Su Yapıları: Meydan Çeşmeleri

Geç Osmanlı kentlerinde, özellikle İstanbul’da, meydan düzenlemeleri önem kazanır. Bu düzenlemelerin odak noktalarından biri meydan çeşmeleridir.

• Klasik dönem sebillerine göre daha büyük, çok cepheli ve anıtsaldırlar.
• Kitabeler, kabartma süslemeler ve hareketli saçaklarla birlikte, kentsel mekâna hem işlev hem de estetik değerkazandırırlar.
• Su sağlama görevinin ötesinde, yeni açılan yolların kesiştiği noktalarda “şehir kapısı” etkisi yaratan simgesel yapılar hâline gelirler.

---

🕌 Laleli Camii: Klasik ile Barok Arasında

Sultan III. Mustafa döneminde mimar Tahir Ağa tarafından inşa edilen Laleli Camii, geç dönemin karakteristik yapılarındandır.

• Yüksek bir platform üzerindedir; alt katında dükkânlar ve depolar bulunur. Böylece cami, hem ibadet hem ticaret merkezi olur.
• Plan şeması bakımından merkezi kubbe ve yan mekân düzeniyle klasik anlayışı sürdürür.
• Ancak cephelerdeki dalgalı hatlar, pencerelerin formu ve süsleme programı, barok üslubun açık izlerini taşır.

---

🌊 İzmir’den Bir Örnek: Salepçioğlu Camii

Geç Osmanlı mimarisinin sadece İstanbul’la sınırlı kalmadığını gösteren yapılardan biri İzmir Salepçioğlu Camii’dir.

• 1897–1905 yılları arasında Hacı Ahmed Ağa’nın vasiyetiyle inşa edilir.
• Cephelerinde barok etkili kavisler, hareketli saçaklar ve zengin vitray kullanımı göze çarpar.
• İzmir’in ticaret ve liman kenti kimliğini yansıtan bu yapı, Ege’deki geç dönem Osmanlı mimarisinin en çarpıcı örneklerinden biridir.

---

🕌 Hangi Cami Geç Dönem Değil?

Nuruosmaniye, Laleli, Dolmabahçe ve Ortaköy (Büyük Mecidiye) camileri, üsluplarıyla geç dönem karakteri taşır. Buna karşın, Beşiktaş Sinan Paşa Camii, Mimar Sinan ekolünden gelen klasik planı ve sade cephe düzeni ile geç dönem camileri arasında yer almaz; klasik Osmanlı mimarisinin devamıdır.

---

👑 Yıldız Sarayı: Yeni Hükümet Merkezi

Sultan II. Abdülhamid döneminde (1876–1909) imparatorluğun fiilî yönetim merkezi giderek Yıldız Sarayı’na taşınır.

• Saray kompleksi; köşkler, kasırlar, tiyatro binası, atölyeler ve geniş bahçelerden oluşur.
• Boğaz’a hâkim tepe üzerindeki konumu, dönemin güvenlik kaygılarını ve kapalı saray hayatını yansıtır.
• Yıldız Sarayı, Abdülhamid devrinin siyasi atmosferini anlamak için mimari açıdan da önemli bir belgedir.

---

🌀 Raimondo d’Aronco ve Art Nouveau Etkisi

II. Abdülhamid döneminde İstanbul’da çalışan İtalyan mimar Raimondo d’Aronco, geç Osmanlı mimarisine Art Nouveau (Yeni Sanat) üslubunu taşır.

• Nazime Sultan Yalısı,
• Maçka II. Abdülhamid Çeşmesi,
• Şeyh Zafir Türbesi gibi eserlerinde kıvrımlı bitkisel motifler, asimetrik cepheler ve zarif demir işçiliği dikkat çeker.
• Buna karşılık, Müze-i Hümayun (İstanbul Arkeoloji Müzesi) onun eseri değildir; başka mimarlar tarafından tasarlanmıştır. Bu ayrım, d’Aronco’nun gerçek katkısını doğru değerlendirmek için önemlidir.

---

🌉 Ortaköy (Büyük Mecidiye) Camii: Boğaz’ın Barok Mücevheri

Sultan Abdülmecid döneminde Boğaziçi kıyısında inşa edilen Ortaköy Camii, dış görünüşüyle adeta bir sahne dekoru gibidir.

• Balyan ailesinin elinden çıkan yapı; geniş pencereleri, yüksek kasnaklı kubbesi ve dalgalı cephesiyle Boğaz manzarasına açılır.
• Neobarok üslup, hem taş işçiliğinde hem de iç mekân süslemelerinde kendini gösterir.
• Dolmabahçe Sarayı ile aynı dönemin ruhunu paylaşan cami, monarşinin deniz kıyısındaki vitrinlerindenbiridir.

---

📌 Genel Çerçeve

Bütün bu örnekler bir araya getirildiğinde, Geç Osmanlı dönemi:

• Barok ve Art Nouveau etkilerinin benimsendiği,
• Çini ve seramik üretiminin yeni merkezlere yayıldığı,
• Saray, cami ve kentsel mekânların modernleştiği,
• Yabancı mimarların ve yeni üslupların İstanbul’a girdiği

zengin ve geçiş niteliğinde bir dönem olarak karşımıza çıkar. Bu yapıları bilmek, yalnızca sanat tarihi için değil; Osmanlı modernleşmesini mimari üzerinden okumak için de vazgeçilmezdir.

---