Bizans Tarihinin Kapsamı ve Dönemlendirilmesi

Bizans İmparatorluğu, Roma İmparatorluğu’nun bir devamıdır. Tarihçiler, eski Roma İmparatorluğu ile karıştırılmaması için bu devlete “Bizans” adını vermişlerdir; ancak Bizans imparatorları ve halkı, devletin yıkılışına dek kendilerini Romalı (Romi) olarak görmüştür.

Bizans tarihinin başlangıcı ve bitişi konusunda farklı görüşler olsa da en çok kabul gören görüşe göre; tarih:

• 11 Mayıs 330’da İstanbul’un resmî başkent ilan edilmesiyle başlar,

• 29 Mayıs 1453’te İstanbul’un Türkler tarafından fethiyle sona erer.

Böylece Bizans tarihi 11 asırdan uzun bir dönemi kapsar.

Bizans tarihi, kronolojik (klasik) yaklaşıma göre üç ana döneme ayrılır:

• 🕊️ Erken Bizans Dönemi (284–717)

Roma İmparatorluğu’nun Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılması (395), Konstantinos’un İstanbul’u kurması (330), Batı Roma’nın çöküşü (476) ve İustinianos Dönemi (527–565) bu dönemin başlıca olaylarıdır.

• ⚔️ Orta Bizans Dönemi (717–1204)

Süryani asıllı Leon hanedanının tahta çıkışıyla başlar. İkonoklazma hareketi ve Makedonya Hanedanı dönemindeki refah ve genişleme bu dönemin öne çıkan olgularıdır.

• 🏰 Geç Bizans Dönemi (1204–1461)

1204 Latin işgali, Palaiologos Hanedanı (1261–1453) yönetimi ve imparatorluğun küçülerek bir şehir devletine dönüşmesi, dönemin temel özellikleridir.

⸻

⚖️ Bizans Tarihinin Ana Konuları

1. Siyasi Özellikler

Temel Kimlik ve Kavram:

Bizans İmparatorluğu, Roma İmparatorluğu’nun devamı kabul edilir. Bizanslılar, devletin sonuna kadar kendilerini Romalı (Romi) olarak tanımlamış; “Bizans” terimi ise Doğu Roma’yı eski Roma’dan ayırmak için 16. yüzyıldan itibaren tarihçiler tarafından kullanılmaya başlanmıştır.

Siyasal Düşünce ve İmparator:

Bizans’ın idari gelenekleri Latin–Roma örneğini takip etmiştir. İmparator, yalnızca Tanrısal desteğe bağlı, kimseye bağımlı olmayan bir otokrattır. Hristiyan Tanrı’nın seçilmiş hükümdarı ve İsa’nın yeryüzündeki vekili olarak görülür.

Hanedanlar ve Dönemler:

Bizans tarihi üç ana döneme ayrılır: Erken Bizans, Orta Bizans ve Geç Bizans. Bu dönemlerde öne çıkan hanedanlar arasında Constantinus, Justinianus, Heracleius, Makedonya ve Paleologos hanedanları yer alır.

Önemli Siyasi Gelişmeler:

• Constantinus Dönemi: Başkentin Constantinopolis’e taşınması ve Hristiyanlığın serbest bırakılması, sonraki yüzyılların zeminini hazırlamıştır.

• Justinianus Dönemi (527–565): Bizans’ın altın çağı kabul edilir; Batı Avrupa’nın yeniden fethedilmesi hedeflenmiştir.

• Heracleius Dönemi (610–641): Siyasal ve kültürel açıdan bir dönüm noktasıdır; Geç Roma Çağı bu dönemde sona erer.

• İkonoklasm (Tasvir Kırıcılık): III. Leon döneminde (726) başlamış, Batı ile ilişkilerin kopmasına yol açmıştır.

Yıkılış Süreci:

İmparatorluğun sonunu, başkenti yağmalayan Latinler hazırlamıştır (IV. Haçlı Seferi, 1204). Geç Bizans döneminde (Paleologoslar) yaşanan iç savaşlar, Osmanlı vassallığı ve ekonominin Latinler tarafından sömürülmesi, devletin çöküşünü hızlandırmıştır. Doğu Roma İmparatorluğu, 29 Mayıs 1453’te İstanbul’un Fatih Sultan Mehmet tarafından fethiyle sona ermiştir.

⸻

2. Kurumsal Özellikler

🏛️ Devlet Yönetimi (Merkezi)

İdari örgütlenme, merkez (İstanbul/Saray) ve eyaletler (taşra) olarak ikiye ayrılmıştır. Merkezde, Roma örneğine göre kurulan bir Senato bulunuyordu.

En önemli merkezi yönetim birimi, başında vali (prokonsül/antipatos) bulunan İstanbul eyaletiydi. Bu vali, aynı zamanda Şehir Eparhosu olarak;

• loncaları denetlemek,

• iaşeyi düzenlemek,

• adaleti sağlamak

gibi görevler üstlenmiştir.

📜 Hukuk Sistemi

Bizans hukuku, Roma hukukunun devamı ve koruyucusudur. Özellikle Corpus Iuris Civilis (Justinianus Derlemesi) temel başvuru kaynağıdır.

Erken Bizans döneminden itibaren yasalar giderek Yunanca kaleme alınmış; Hristiyanlık, hukukun şekillenmesinde belirleyici bir unsur hâline gelmiştir.

🛡️ Taşra Teşkilatı ve Ordu Reformu

Eyalet idaresine Thema Sistemi damgasını vurmuştur. Heracleius sonrası geliştirilen bu sistemde Anadolu toprakları thelmalara (askerî bölgeler) ayrılmış, başlarına hem askerî hem sivil yetkilere sahip bir Strategos (komutan) atanmıştır.

Thema sistemi:

• toprağa yerleşik, yerli ve güçlü bir ordu yaratmış,

• devlet giderlerini azaltarak imparatorluğun ayakta kalmasına katkı sağlamıştır.

💰 Ekonomi ve Ticaret

Devlet, para basma tekeline sahipti ve ekonomiye aktif müdahalede bulunuyordu.

• En önemli vergi kaynağı tarımsal alanlar ve küçük köylülerdi.

• Ticaret, imparatorluğun temel faaliyet alanlarından biriydi; ithalat ve ihracat genellikle %10 vergiye tabiydi.

• Loncalar (collegia), özellikle İstanbul’da ticaret ve üretimi denetleyen kurumlar olarak öne çıkmış; bu denetim Eparhos’un Kitabında (10. yüzyıl) ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir.

⛪ Kilise ve Devlet İlişkileri

Hristiyanlık (Ortodoksluk) resmî din olarak kabul edilmiştir. Kilise, imparatorun mutlakiyetçi yapısını belli ölçüde yumuşatan, siyasi hayatta etkin bir kurumdur.

İmparatorlar, hem kilisenin koruyucusu hem de ortodoksluğun savunucusu olarak görülmüştür.

⸻

3. Kültürel Özellikler

🧩 Kültürün Ana Bileşenleri

Bizans uygarlığı üç temel unsur üzerine kuruludur:

• Roma devlet geleneği ve Roma hukuku,

• Antik Yunan Kültürü (Hellenizm),

• Hristiyanlık (Ortodoksluk).

Bu üçlü, Bizans’ın siyasi yapısını, hukuk sistemini ve sanat anlayışını belirlemiştir.

🗣️ Dil ve Edebiyat

7. yüzyıldan itibaren resmî dil, Latince yerine Eski Yunanca olmuştur.

Bizans edebiyatı başlangıçta Antik edebiyatın devamı niteliğindeyken, zamanla ruhen Hristiyan bir karakter kazanmıştır. I. Justinianus devri, Bizans edebiyatının en parlak dönemi kabul edilir.

🎓 Eğitim ve Bilim

Constantinus’tan sonra başkent, önemli bir bilim merkezi hâline gelmiştir. II. Theodosius, başkentte ilk üniversiteyi kurmuştur.

Bizans eğitim sisteminde, özellikle orta ve yükseköğretimde Antik Yunan yazarlarının (Homeros, Aristo, Platon) eserleri okutulmuş; böylece Antik Yunan kültürünün modern dünyaya aktarılmasında Bizans önemli bir köprü işlevi görmüştür.

🧱 Mimari ve Sanat (Genel)

Bizans sanatı, büyük ölçüde Roma ve Yunan sanatıyla ilişkili, fakat Hristiyanlığın hizmetinde gelişen bir sanattır.

Bizans mimarisi, Hellen ve Roma kültürünün yeni bir yorumu olarak Anadolu’da doğmuş; tuğla mimarisi ağırlık kazanmıştır.

🏛️ Mimari (Dönemsel)

• Erken Bizans Döneminde, kiliselerde antik dönemin toplantı yapısı olan bazilika plan tipi temel alınmıştır.

• Orta Bizans Döneminde ise yaygın plan tipi Kapalı Yunan Haçı olmuştur.

Kamusal yapılara örnek olarak:

• surlar,

• su kemerleri (örneğin Valens Su Kemeri),

• sarnıçlar (Yerebatan, Binbirdirek),

• forumlar

gösterilebilir.

🎨 Anıtsal Resim ve El Sanatları

Anıtsal resim sanatının başlıca uygulama alanları fresko ve mozaiklerdir.

İkonoklasm Döneminde (726–842) dini resimler yasaklanmış ve büyük ölçüde tahrip edilmiştir.

Bizans el sanatları; seramik, cam, maden işçiliği ve fildişi gibi alanlarda zengin bir birikim sunar. Seramiklerde sgrafitto tekniği yaygın olarak kullanılmıştır.