Anadolu’da Mitolojik İzler

Kaynaklarda yer alan tanrı ve hikayelerin Türkiye sınırları içinde görüldüğü yerler, hem kadim Anadolu medeniyetlerine (Hitit, Yunan, Roma) ait mitolojik unsurlar hem de Türk kültürüne ait inanç ve kültler olarak geniş bir yelpazede ele alınmıştır.

İşte bu tanrı ve hikayelerin Türkiye coğrafyasında (Anadolu) izlerine rastladığımız belli başlı alanlar ve kültürel unsurlar:

I. Anadolu Kökenli ve Türk Mitolojisi İzleri

Anadolu, mitolojik birikimin kaydı altına alındığı topraklardan biridir . Hitit, Yunan, İnka ve Hint medeniyetleri gibi medeniyetler ikinci bir çalışma olarak sırasını beklese de, mevcut kaynaklarda Mezopotamya (Sümer, Asur, Babil), Türk, Yahudi ve Müslüman medeniyetlerinin yaratılış anlatıları incelenmiştir.

A. Eski Türk İnançları ve Kültleri (Günümüzde Yaşayan İzler):

Anadolu’da yaşayan kültler, İslam öncesi dönemin izlerini taşımakta ve hala yaygınlığını sürdürmektedir.

1. Dağ ve Tepe Kültü: Dağlar, Gök Tanrı’ya yakın olmaları ve bazen ona ev sahipliği yapmaları sebebiyle kutsal kabul edilmiştir. Eski Anadolu menkıbelerinde ve velâyetnâmelerde dağ ve tepelerin kutsiyetine dair bilgiler mevcuttur . Örneğin, Hacım Sultan’ın Germiyan ilindeki bir tepede inzivaya çekilmesi ya da Evliyaların dağ zirvelerine defnedilmesi gibi örnekler vardır. Hacı Bektaş Veli’nin Arafat Dağı’nda inzivaya çekilmesi İslami motifle bütünleşen bir örnektir .
2. Ağaç Kültü: Ağaç kültü, adak adamak ve bez bağlamak gibi niyazlarla Tanrı’ya yönelmeyi içerir. Ulu ağaç kültü, Osmanlı devletinin kurucusu Osman Bey’in rüyasına konu olarak devlet geleneğine sirayet etmiştir.
3. Taş ve Kaya Kültü: Taş ve kayanın sertliği ve kalıcılığı sonsuzluk sembolü olarak algılanmıştır. Anadolu’da Hacı Bektaşi Veli’nin bıçağını kayaya vurarak onu iki parçaya ayırması gibi menkıbelerde kaya motifleri bulunur . Ayrıca, Hz. Ali’nin ayak izlerini ihtiva ettiğine inanılan kayalar da kutsallık atfedilen mekanlar olarak ziyaret edilir .
4. Atalar Kültü: Geçmişi Hunlara kadar uzanan atalar kültünün günümüzde Anadolu’da büyük büyüklere saygı ifadesi olarak devam ettiği yorumlanabilir .
5. Kurt (Bozkurt) Figürü: Bozkurt figürü, İslam’ın Ortadoğu kültürlerine işlemesiyle bazı destanlardan (İslami Oğuzname) çıkartılmış olsa da, Anadolu’ya geçen Türklerde yeniden belirmiş ve Türk kültürünü koruyan bir yapı sergilemiştir . Güney Sibirya’daki kurt-mağara efsanelerinin Anadolu masallarında da izleri bulunmaktadır. Kurt figürü, Anadolu erenlerinin oluşturduğu menkıbelerde de yer almaktadır.
6. Hayvan Donuna Girme: Anadolu erenleri, kılık değiştirme (donuna bürünme) motifini kullanmışlardır. Örneğin, Yesevi’nin turna donuna, Hacı Bektaş Veli’nin güvercin donuna, Abdal Musa’nın ise geyik donuna girmesi gibi.
7. Yaratılış ve Tufan Hikayeleri: İslami tesirin açıkça görüldüğü ve Anadolu’da yazıya geçirilmiş olan bir mittede, Ay Atam ve Ay Va adlı ilk insanların bir mağarada bulunması anlatılır. Ayrıca Alevi-Bektaşi inancındaki bir versiyonda, ilk insanın Hz. Muhammed’in yeşil ışığı ve Hz. Ali’nin beyaz ışığı olan kıymetli bir taştan yaratılması, eski Türk inancının İslami Türk inancıyla iç içe geçtiğini gösterir.

B. Hitit Mitolojisi İzleri:

Hitit mitolojisi, Anadolu’nun yerli halkı olan Hattilerin ve Hurrilerin efsaneleriyle beslenmiştir .

• Hattuşa (Boğazköy): Hitit Krallığı’nın başkenti olup, komşu ulusların tanrı ve tanrıçalarının hoşgörüyle buradaki tapınaklara getirildiği bilinir .
• İlluyanka Efsanesi: Hatti (Anadolu) kökenli olup, Anadolu’da ilkbaharın (Purulli) müjdeleyicisi kapsamında tapınaklarda Geç Hitit Dönemi’ne kadar okunan ejderha/yılan efsanesidir .
• Telipinu’nun Kayboluşu Efsanesi: Yine Anadolu kökenli bu efsane, baharı/nevruzu müjdeleyen bir mittir. Telipinu, tarım tanrısıdır .

II. Yunan ve Roma Mitolojisi İzleri (Anadolu’daki Mekanlar)

Anadolu, Akdeniz çevresi efsanelerinin çıkış yerlerindendir , bu da Yunan ve Roma mitolojisine ait tanrı ve hikayelerin bölgede yaygın olarak görülmesine neden olmuştur .

III. Mitolojik Olayların Kaynakları ve Kökenleri

Anadolu, Mezopotamya mitlerinin aktarımında ve Grek mitlerinin oluşumunda kritik rol oynamıştır:

• Mezopotamya Etkisi: Mezopotamya uygarlığı (Sümer, Babil, Asur) Hititler ve Yunanları ciddi anlamda etkilemiştir. Hitit edebiyatındaki efsaneler büyük ölçüde Mezopotamya (Sümer), Anadolu (Hatti) ve Hurri kökenlidir.
• Tufan Hadisesi: Tufan hikayesinin (Gılgamış Destanı’nın on birinci tableti) İbrani yazarlar tarafından uydurulmadığı, Asurbanipal kütüphanesinde (Ninova/Irak) bulunan tabletlerle anlaşıldı. Bu hadise, Mezopotamya’dan Türk mitolojisine kadar birçok kültürde ortak bir temadır .
• Yunan Mitolojisinin Kökeni: Azra Erhat’a göre, Akdeniz çevresi efsaneleri aslında ne Yunan ne İtalyan kökenlidir; Anadolu, Girit, Mezopotamya, Fenike ve Mısır’dan kaynaklanır .

Bu mitolojik anlatılar ve kült merkezleri, Anadolu’nun farklı medeniyetlerin inanç ve kültürel kodlarını bir araya getiren zengin bir coğrafya olduğunu göstermektedir.