Aksaray

Aksaray şehri ve çevresindeki kültürel miras, özellikle Selçuklu Dönemi mimarisi, manevi merkezleri ve sanat üretim merkezleri bağlamında detaylı olarak yer almaktadır.

İşte Aksaray ve kültürel mirası hakkında kaynaklara dayalı bilgiler:

🏛️ I. Tarihi Gelişim ve Yönetim

• Kayseri’nin 1082 yılında Türklerin eline geçmesinin ardından, Niğde ve Aksaray gibi yeni şehirler inşa edilip imar edilmiştir.
• Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan (1155–1192), doğu ticaretini canlandırmak amacıyla girişimlerde bulunmuş ve bu dönemde Aksaray kentinin içinde ve Konya yolu üzerinde iki kervansaray inşa edilmiştir.
• Coğrafi konumu itibariyle Aksaray, Tuz Gölü’ne kıyısı olan üç ilden biri olarak (Ankara ve Konya ile birlikte) Orta Anadolu’da hem tarım hem de ulaşım-ticaret açısından stratejik bir konuma sahiptir.
• Kentin güneydoğusunda, Aksaray ile Niğde arasında yükselen Hasan Dağı 🌋, hem Ihlara Vadisi hem de çevredeki tarihi yerleşimler için belirleyici bir doğal odak noktasıdır.

🕯️ II. Dini ve Manevi Miras

🕌 Somuncu Baba Külliyesi

• Somuncu Baba (Hamîd-i Aksarâyî) herhangi bir tarikatın kurucusu olmamakla birlikte, hem yaşadığı dönemde hem de sonrasında saygıyla anılan bir gönül insanıdır.
• Hac dönüşünde Nebi Süfi ile birlikte Aksaray’a gelmişlerdir.
• Günümüzde Aksaray’da bulunan mütevazı cami, türbe ve çilehaneden oluşan Somuncu Baba Külliyesi, Türkiye’de en çok ziyaret edilen kutsal merkezlerden biridir.

⛰️ Ihlara Vadisi

• Ihlara Vadisi, Bizans Dönemi’ne ait kaya yerleşimlerinin bulunduğu, Aksaray’ın 25 km güneydoğusunda, Hasan Dağı’nın kuzeydoğusunda yer alır.
• Vadide, kayalara oyulmuş manastır ve kiliseler bulunmaktadır; bu yönüyle bölge, hem dini yaşam hem de sanat tarihi açısından önem taşır.

⛪ Çanlı Kilise ve Kızıl Kilise

• Çanlı Kilise ⛪: Aksaray sınırları içinde, kaya yerleşimleri ve Bizans dönemi kırsal mimarisiyle birlikte anılan önemli bir kilise ve yerleşim alanıdır.
• Kızıl Kilise (Sivrihisar) ⛪: Aksaray ili, Güzelyurt ilçesi, Sivrihisar köyü civarında yer alan, erken dönem bir taş kilise örneğidir. Mimari niteliği ve konumu itibariyle hem Aksaray’ın Hristiyan mirasının hem de Anadolu erken kilise mimarisinin önemli yapı taşlarından biridir.

Bu unsurlar bir arada düşünüldüğünde, Aksaray; Somuncu Baba geleneği, Ihlara Vadisi kaya kiliseleri, Çanlı Kiliseve Kızıl Kilise ile hem İslâmî hem de Hristiyan mirası bünyesinde barındıran çok katmanlı bir manevi merkezgörünümü kazanır.

🐫 III. Ticari Mimari ve Kervansaraylar

Aksaray, Orta Çağ boyunca Avrupa ve Akdeniz ülkeleri ile Asya ve Uzak Doğu arasındaki ticaret trafiğinde bir köprü görevi görmüştür.

🏰 Aksaray Sultan Hanı

• Aksaray Sultan Hanı, Selçukluların en önemli ve özellikli mimarlık yapıtlarından biri olan kervansaraylar (hanlar) arasında yer alır.
• En büyük boyutlu hanlardan biri olan bu yapı, Anadolu Selçuklu kervansarayları içinde öne çıkar.
• Avlusunda, Köşk Mescit adı verilen, handan bağımsız, baldaken kuruluşlu bir mescit örneği bulunmaktadır.
• Bu mescide, avludan çift taraflı bir merdivenle çıkılır; mescidi taşıyan kemerler, yüklü hayvanların altından rahatça geçebileceği genişlikte tasarlanmıştır.

🏰 Ağzıkara Hanı

• Ağzıkara Hanı (1231–1240), Aksaray–Kayseri kervan yolu üzerinde bulunur.
• Aksaray Sultan Hanı gibi, bu han da Köşk Mescit tipine sahiptir ve mescit avlunun ortasında yer alır.
• Aksaray ile Ağzıkara Han arasındaki mesafenin 13–15 km’yi geçmemesi, bu güzergâhtaki yolcu ve ticaret trafiğinin ne kadar yoğun olduğunu göstermektedir.

🏰 Alayhan

• Alayhan, Aksaray–Kayseri yolu üzerinde yer alan bir diğer Selçuklu kervansarayıdır.
• Konumu itibariyle, Sultan Hanı–Ağzıkara Han–Alayhan hattı, Aksaray çevresinde çok yoğun kullanılan bir ticaret ve konaklama ağının varlığını ortaya koyar.
• Böylece Aksaray, kervansaraylarıyla doğu–batı ticaret yollarının düğüm noktalarından biri hâline gelmiştir.

🎨 IV. Sanat ve Mimari Eserler

📖 Minyatür Sanatı

• Anadolu’da 12.–13. yüzyıllara tarihlenen ilk resimli el yazma eserler, Diyarbakır, Silvan, Mardin, Aksaray, Kayseri ve Konya gibi merkezlerde hazırlanmıştır.
• Örneğin, büyü, fal ve tılsımlı işaretler gibi konuları içeren Daka’ik el-Haka’ik adlı minyatürlü el yazması eser, 1271–1272 yıllarında Aksaray ve Kayseri’de yazılıp resimlenmiştir.
• Bu durum, Aksaray’ın yalnızca bir ticaret ve din merkezi değil, aynı zamanda el yazması ve minyatür üretim merkezi olduğunu da gösterir.

🪵 Ahşap Sanatı ve Kündekâri

• Geleneksel ahşap sanatlarında kullanılan Kündekâri tekniği, çivi ya da tutkal kullanılmadan uygulanan, İslâm sanatına özgü bir tekniktir.
• Bu teknik, Aksaray Ulu Camii minberi gibi Beylikler Dönemi minberlerinde başarıyla uygulanmıştır.
• Kündekâri, Aksaray’ın ahşap işçiliği ve cami iç mekân dekorasyonu açısından sahip olduğu ince zevki yansıtan önemli bir unsurdur.

🧱 Selçuklu Tuğla Mimarisi: Eğri Minare

• Eğri Minare (Kızıl Minare), Aksaray şehir merkezinde yer alan önemli bir Selçuklu dönemi minaresidir.
• Kırmızı tuğlalarla inşa edildiği için “Kızıl Minare” olarak da anılır; gövdedeki hafif eğrilik ise yapının “Eğri Minare” adıyla ünlenmesine yol açmıştır.
• Eğri Minare, Aksaray’da Selçuklu mimarisinin şehir dokusuna yansıyan en görünür simgelerinden biri olarak, kentin kültürel kimliğinin güçlü bir parçasıdır.